ژئومورفولوژی علم شناسایی اشکال ناهمواری‌های زمین است. این واژه از زبان یونانی گرفته شده و از سه جز Geo به معنی زمین، Morphe به معنی شکل و Logos به معنی شناسایی ساخته شده است.
معرفی اجمالی رشته ژئومورفولوژی
این علم از دیرباز به وسیله جغرافی‌دانان یونانی بی‌آنکه عنوان مشخصی داشته باشد شناخته شده بود و بعدها در دوره رنسانس لئوناردو داوینچی و برنارد پالیسی در گسترش آن پیش‌قدم شدند. لئورناردو واوینچی در یادداشت‌های خود از روابط مهمی که بین ابعاد دره‌ها و رودخانه‌ها وجود دارد سخن می‌گوید و در قرن نوزدهم ژئومورفولوژی یکی از شاخه‌های سیستماتیک علوم مربوط به زمین می‌شود. فارغ‌التحصیلان این رشته با عنوان زمین‌شناس شناخته می‌شوند.
ژئومورفولوژی جدید بیشتر مبتنی بر مقایسه سیستماتیک اشکال ناهمواری‌ها و نهشته‌هایی است که موجب تعیین سن آن‌ها می‌شود و همچنین تعیین اشکال اولیه و اصلی ناهمواری‌ها و بالاخره شناسایی فرآیندها و محیط موورفوکلیماتیک هنگامی که ناهمواری‌ها را به وجود آورده‌اند، مورد توجه قرار می‌گیرد.
همچنین ژئومورفولوژی از مطالعات آماری برای بررسی اشکال ناهمواری‌ها بهره می‌گیرد و سعی دارد در تحول ناهمواری‌های زمین علی‌رغم پیچیده بودن مساله دینامیک طبیعت، سهم فرآیندهای مختلف ناشی از آب و هوا و پوشش گیاهی و ماهیت سنگ‌ها و ساخت زمین و تغییر شکل‌های تکتونیکی و میراث مراحل اولیه تکامل را از نظر دور ندارد. سیر تحولی و رشد کاربرد ژئومورفولوژی در اوایل قرن ۱۹ به وسیله مهندسین هیدرولیک که مامور ایجاد کانال‌های آبی و تنسیق رودخانه‌ها بودند، مورد توجه قرار گرفت و ژئومورفولوژی دینامیکی نیز در تنظیم طرح‌های ایمنی و حفاظت راه‌ها مورد توجه مهندسان عمران ناحیه‌ای واقع شد، از جمله مهندس سورل در سال ۱۸۷۲ تئوری جدیدی در مورد چگونگی تحول و تکامل و دگرگونی رودخانه‌ها ارائه داد و مهندس دوس آب‌شناس معروف در سال ۱۸۴۱ مفهوم نیم‌رخ متعادل رودخانه‌ها را بیان کرد.
جنگل‌بانان نیز به نوبه خود دریافتند که برای مبارزه علیه فرسایش خاک به وسیله سیلاب‌ها می‌توان از علم ژئومورفولوژی کمک گرفت و به همین منظور در قرن نوزدهم درخت‌کاری در حوضه‌های سیلابی متداول شد.
قلمرو ژئومورفولوژی در مطالعه ناهمواری‌های پوسته جامد زمین می‌توان سه ناحیه به شرح زیر تشخیص داد:
- زمین‌هایی که در آب فرو رفته‌اند (اعماق دریا‌ها و دریاچه‌ها
- زمین‌هایی که خارج از آب هستند یعنی خشکی‌ها
- ناحیه تلاقی این دو یعنی ساحل که خود قلمرو ویژه‌ای است
انواع ژئومورفولوژی
- ژئومورفولوژی ساختمانی: ژئومورفولوژی ساختمانی از ماهیت سنگ‌ها و طرز قرار گرفتن آن‌ها و پدیده‌هایی که از عمل تکتونیک (مانند خمیدگی‌های طبقات، شکستگی‌ها، چین‌ها و…) حاصل می‌شود، بحث می‌کند که می‌توان گفت قسمت عمده شکل‌گیری‌های پوسته زمین به وسیله این علم شناخته می‌شوند.
- ژئومورفولوژی فرسایشی: گروه دیگر مانند آب‌های جاری، باد، یخچال‌ها که موجب کنده‌کاری ناهمواری‌ها گشته و کم و بیش موجب تخریب و از بین رفتن آن‌ها می‌گردند، مطالعه این گونه عوامل، ژئومورفولوژی فرسایشی را تشکیل می‌دهد که گاهی به آن با کمی تفاوت در معنی عبارت ژئومورفولوژی دوره‌ای اطلاق می‌شود.